Соңғы бір жылда Қазақстан Республикасында 1,7 миллионнан астам адам ипотекалық несие рәсімдеген екен. Қазір әрбір төртінші мәміле – несие. Несие беру көлемі жеті жылда 10 еседен астам өскен. Әсіресе зейнетақы қорынан жинағын алу науқаны, сондай-ақ бұрын іске қосылған мемлекеттік тұрғын үй бағдарламалары үлкен рөл атқарды. Алған несиені міндетті түрде төлеу керек, ал әлемдегі тұрақсыз жағдай, валюта бағамының ауытқуы және жұмыссыздық ипотека төлеуде қиындық тудырып жатыр.

Ипотекалық несие алғандар қазір банктерге қанша қарыз

1 ақпандағы ақпарат бойынша 18 мыңнан астам қазақстандық ипотека қарызы 192 миллиард теңгеге жуықтаған. Бұл деректі Бірінші несиелік бюро ұсынып отыр. Ал 8 мың ипотекалық несие бойынша төлем мерзімі 90 күннен асып кеткен. Ипотеканы төлей алмай кешіктіріп жатқандар саны ай сайын өсіп барады. Қаңтарда олардың саны 2 мыңға аз болған – шамамен 6 мыңдай.

Ақпан айында ипотекалық несие қоржынының көлемі 3 триллион 600 миллиард теңгені құрады – бұл 400 мыңнан сәл астам несие.

Жағдай бұрынғыдан да қиындады ма?

Салыстырмалы түрде, мысалы, сегіз жылдағы көрсеткіштерді салыстыратын болсақ, Қазақстанда  ипотекалық қоржын сапасы тұрақты жақсарып келеді. Биыл қаңтарда  ипотекалық берешек үлесі жалпы көлемнің 2,5 пайызын құрады. 2014 жылғы қаңтарда мерзімі өткен несиелер он есеге өскен болатын – 25,2%.

Мерзімі өткен ипотекалық несиелердің үлесі

Төлей алмай, 90 күннен асырып кешіктірілген ипотека үлесі (Жеке несие алу деректері)

Бірақ өте маңызды ерекшелікке назар аударсақ. Мысалы, 2022 жылғы 1 қаңтардан берілген ипотекалық несиелердің көлемі рекордтық көрсеткішке жетті – 3,4 трлн теңгеден астам, бұл өткен жылмен салыстырғанда 41,4 пайызға артық.

Яғни ипотекалық несие қоржынының күрт ұлғаюы несие қарызының үлесінің төмендеуіне әсер етті – 2021 жылы ол 5,2%-дан 2,5%-ға дейін төмендеді.

Жылжымайтын мүлікпен жасалған әрбір төртінші мәміле – несие

Несие қоржынының өсуі негізінен зейнетақының алынуымен байланысты. Қазіргі уақытта тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін БЖЗҚ-дан 3 триллионнан астам қаражат алынды.

Зейнетақы реформасы жылжымайтын мүлікпен жасалған мәмілелердің санына да әсер етті: бір жылдың ішінде оның саны екі есеге жуық өсті, ал операциялардың жалпы көлеміндегі ипотеканың үлесі 25,2%-ға жетті. 2022 жылдың қаңтарындағы әрбір төртінші мәміле несие алуға жасалды.

Сонымен, ипотекалық дағдарыс қаупі бар ма?

Ипотекалық дағдарыс тудыратын негізгі жағдай – ипотекалық несиені төлеуді кешіктіру уақытының күрт өсуі және соның салдарынан жылжымайтын мүлік нарығына кепіл объектілерінің жаппай шығып қалуы және нарықтың құлдырауы. Сонымен қатар соманы қарыз алушыларға сатудан түскен қаражат банк алдындағы қарызды жабуға жетпейді. Нәтижесінде жалпы елде экономикалық дағдарыс туады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер жұмыс істемейтін несиелердің үлесі жалпы көлемнің төрттен біріне жақындаса, онда проблемалар болмай қоймайды. Дегенмен, әртүрлі елдердегі ипотекалық дағдарыстардың өзіндік сипаты бар. Қазақстанда тұрғын үйдің негізгі үлесін жекешелендірілген жылжымайтын мүліктер мен ипотекалық несиесіз салынған жеке үйлер құрайды.

Әлемдеді тәжірибе көрсеткендей, егер жұмыс істемейтін несиелердің үлесі жалпы көлемнің төрттен біріне жақындаса, онда проблема болмай қоймайды. Дегенмен түрлі елдердегі ипотекалық дағдарыстың өзіне тән сипаты бар. Қазақстанда тұрғын үйдің негізгі үлесін жекешелендірілген жылжымайтын мүліктер мен ипотекалық несиесіз салынған жеке үйлер құрайды.

Эльдар Шамсутдинов, экономист:

Қазір Қазақстанда бес жыл ішінде қоржынның екі есе ұлғаюына, пандемияға, қаңтар оқиғасына және басқа да жағдайларға қарамастан жұмыс істемейтін ипотекалық несиелердің үлесі өте төмен.

Қазір Қазақстанда ипотекалық дағдарыс қаупі төніп тұрған жоқ.

Мұның бірнеше себептері бар:

1. Қазақстандағы ипотека – консервативті өнім. Банктер, мысалы, тұтынушылық және автонесиелерге қарағанда, ипотекалық несие беруге аса тиянақты, мұқият, ойластырып, үлкен сақтықпен қарайды. Неғұрлым толық құжаттар пакеті қажет, тек қарыз алушының өзі ғана емес, сонымен қатар несие беру объектісі де тексеріледі, әсіресе бұл қайталама нарық болса.

2. Берілген ипотекалық несиелердің басқа несиелерге қатысты тым төмен пайызы (Қазақстан Республикасында шамамен 7%). Мысалы, АҚШ-та  дағдарыс кезінде ипотека барлық несиелердің 20%-ын құрады.

3. Жылжымайтын мүлікке жоғары сұраныс пен бағаның өсуі қарыз алушының дефолтқа ұшырауы кезінде кепілді жүзеге асыруға және қарызды толығымен жабуға мүмкіндік береді.